संस्कृत की सभी (3356) धातुएं – List of all verbs of Sanskrit

धातु: किम् इति ?

धातुरूपं किमस्ति इति ज्ञातुं पूर्वम् का धातु: इति एतत् ज्ञायेत् । धातुविषये महर्षिपाणिनि: अष्‍टाध्‍यायीग्रन्‍थे वदति – भूवादयोधातव: । भू, एध आदीनां (क्रियावाचीवर्णसमुदायानां) धातुसंज्ञा भवति । धातुभि: सह तिड. आदिप्रत्‍यया: युञ्ज्यन्‍ते । एते तिड. प्रत्यया: अधोक्‍ता: सन्ति ।

धातुरूपम्

धातुविषये विज्ञाय सम्‍प्रति अस्‍माकं जिज्ञासा भवति यत् धातुरूपं कथं प्रचलति, कतिविधं च भवति । पूर्वे लेखे वयं धातो: कर्मप्रवृत्तिं ज्ञातवन्‍त: । काचन् धातु: सकर्मकम् अकर्मकम् अथवा उभयविधं भवितुमर्हति । सम्‍प्रति धातो: अपरा प्रवृत्ति: इत्‍युक्‍ते सा धातु: कीदृशं रूपं दधाति इति जानिम: ।

धातुप्रयोग: त्रेधा भवति पुन: ।

1. परस्‍मैपदी – यदा क्रियाया: फलं साक्षात् कर्तारं प्रति न गच्‍छेत् तत्र परस्‍मैपदी धातु: भवति।
2. आत्‍मनेपदी – यदा क्रियाया: फलं साक्षात् कर्ता प्राप्‍येत् तत्र आत्‍मनेपदी धातु: भवति ।
3. उभयपदी – यदा क्रियाया: फलं कर्तारमपि अन्‍यै: सहैव मिलेत् तत्र उभयपदी धातुप्रयोग: भवति ।

एतेषां धातुरूपाणां विषये अधिकं अग्रे पठिष्‍याम: ।

लकारपरिचय:

धातुरूपाणि दशलकारेषु विभाजितानि सन्ति, अथवा धातो: सर्वेषु वचनेषु, सर्वेषु पुरुषेसु सर्वेषु कालेषु विभाजनम् आहत्‍य दशलकारेषु एव कृतमस्ति । एते लकारा: लादिवर्णात् प्रारभ्‍यन्‍ते अत: लकारा: इति उच्‍यन्‍ते । दशलकारा: सन्ति अधोक्‍ता: ।

1. लट् लकार – वर्तमानकाले ।
2. लिट् लकार – अनद्यतन-परोक्षभूतकाले ।
3. लुट् लकार – अनद्यतनभविष्‍यतकाले ।
4. लृट् लकार – अद्यतनभविष्‍यतकाले ।
5. लेट् लकार – वेदप्रयोगे ।
6. लोट् लकार – आज्ञाप्रयोगे ।
7. लड्. लकार – अनद्यतनभूतकाले ।
8. लिड्. लकार – विधिनिषेधादिप्रयोग, शुभकामनाशीर्वादवचने ।
9. लुड्. लकार – अद्यतनभूतकाले ।
10. लृड्. लकार – हेतुहेतुमद्भावप्रयोगे

लट् वर्तमाने लेट् वेदे भूते लुड्. लड्. लिटस्‍तथा ।
विध्‍याशिषोर्लिड्. लोटौ च लुट् लृट् लृड्. च भविष्‍यति ।।

धातुगणा:

संस्‍कृतभाषा: धात्‍वाधारिता भाषा । अस्‍यां भाषायां धातुं विना पदमपि गन्‍तुं शक्‍यं नास्ति । अत्र कदाचित् द्विसहस्राधिकमपि धातुसंख्‍या । धातुमधिकृत्‍यैव धातुरूपम् इत्‍युक्‍ते क्रियारूपं चलति । तेन माध्‍यमेनैव वाक्‍यप्रयोग: भवति ।

प्रायशो सर्वा: धातव: आहत्‍य दश गणेषु विभक्‍ता: सन्ति । एतेषां दशगणानां नामानि तस्‍यान्‍तर्गतस्‍य प्रथमधातो: नामोपरि आधारितमस्ति । एते गणा: अधोक्‍ता: सन्ति ।
भ्‍वाद्यदादी जुहोत्‍यादिदिवादि: स्‍वादिरेव च ।

तुदादिश्‍च रुधादिश्‍च तनक्र्यादिचुरादय: ।।

1. भ्‍वादिगण
2. अदादिगण
3. जुहोत्‍यादिगण
4. दिवादिगण
5. स्‍वादिगण
6. तुदादिगण
7. रुधादिगण
8. तनादिगण
9. क्र्यादिगण
10. चुरादिगण

एतेषाम् अन्‍तर्गते आगतानां धातवा:, तेषां धातुरूपं च अग्रे शनै: शनै: प्रकाशयिष्‍याम: ।

सेटानिटधातव:

सेट् – यासु क्रियासु ‘इट्’ प्रयुज्‍ज्‍यते ता: क्रिया: ‘सेट्’ इति उच्‍यन्‍ते । यथा – पठिष्‍यति ।

अनिट् – यासु क्रियासु ‘इट्’ नैव प्रयुज्‍ज्‍यते ता: क्रिया: ‘अनिट्’ इति उच्‍यन्‍ते । एतासु धातुषु ऊदन्त, ऋदन्‍त, यु, रु, क्ष्‍णु, शीड्., स्‍नु, नु, क्षु, श्वि, डीड्., श्री, वृड्., वृञ् धातून् परित्‍यज्‍य सर्वा: अजन्‍तधातव: परिगण्‍यन्‍ते ।

संस्कृत की धातुएं (Verbs Of Sanskrit)